Po pierwsze nabycie spadku przez spadkodawcę będzie wiązało się z powstaniem obowiązku podatkowego w podatku od spadku i darowizn. Zgodnie z art. 6 omawianej ustawy obowiązek podatkowy dla spadkobiorcy powstaje wraz z chwilą przyjęcia spadku. Z kolei wysokość podatku będzie uzależniona od grupy podatkowej, do której zostanie zakwalifikowany podatnik. Do I grupy - najbardziej uprzywilejowanej należą osoby najbliższe dla spadkodawcy takie jak: małżonek czy zstępni, z kolei do grupy III - najmniej korzystnej dla podatnika należą osoby w żaden sposób niespokrewnione, ani nie spowinowacone z osobą, po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe. Zgodnie z art. 9 ustawy od spadków i darowizn:

 „Opodatkowaniu podlega nabycie, od jednego zbywcy, własności rzeczy i praw majątkowych o czystej wartości przekraczającej:

1) 36 120 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do I grupy podatkowej;

2) 27 090 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do II grupy podatkowej;

3) 5733 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do III grupy podatkowej.”

Oznacza to, że obowiązek zapłaty podatku powstaje jedynie w zakresie nadwyżki ponad wskazane progi; nabycie majątku o wartości mieszczącej się w tych progach nie rodzi obowiązku uiszczenia należności publicznoprawnej. Natomiast gdy wartość nabytych rzeczy lub praw przekroczy kwotę wolną, podatek zostanie obliczony według skali właściwej dla grupy podatkowej, do której zostanie zaliczony spadkobiorca.

            W przypadku podatku od spadków i darowizn mamy również do czynienia z całym katalogiem zwolnień, który pod warunkiem spełnienia określonych przesłanek mogą znacząco poprawić sytuacje podatnika. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć zwolnienie dla osób najbliższych, na jego mocy takie osoby jak: małżonek, wstępni, zstępni są całkowicie zwolnione od obowiązku zapłaty podatku pod warunkiem złożenia do właściwego naczelnika urzędu skarbowego zgłoszenia nabycia spadku tj. formularza SD-Z2 w ciągu 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku.

            Nabycie spadku oraz dokonywane w związku z nabyciem późniejsze czynności prawne mogą również wpłynąć na powstanie obowiązku podatkowego na gruncie ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych. Dzieje się tak kiedy spadkodawcy decydują się na zawarcie umowy o dział spadku ponad wartość udziału w spadku.

            By w prawidłowy sposób wyjaśnić to zagadnienie musimy w pierwszej kolejności wskazać, że zgodnie z art. 1035 kc: „Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu.” Oznacza, to że do momentu działu spadku spadkobiercy są współwłaścicielami masy spadkowej. Dział spadku może nastąpić na dwa sposoby: poprzez prawomocne orzeczenie sądu (w sytuacji, kiedy spadkobiercy nie mogą porozumieć się w tej kwestii) oraz umowy o dział spadku.

            Jeżeli dział spadku prowadzi do nabycia rzeczy lub praw majątkowych o wartości rynkowej przekraczającej udział spadkowy danego spadkobiercy, wówczas spadkobierca ten będzie zobowiązany do zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych od wartości nabytej ponad przysługujący mu udział. Wysokość podatku oblicza się według następującej skali:

– 2% – przy przeniesieniu własności nieruchomości, rzeczy ruchomych, prawa użytkowania wieczystego, własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego oraz wynikających z przepisów prawa spółdzielczego: prawa do domu jednorodzinnego oraz prawa do lokalu w małym domu mieszkalnym;

– 1% – przy przeniesieniu własności innych praw majątkowych.

Sposób ustalenia podatku PCC obrazuje następujący przykład:

W skład spadku wchodzi wyłącznie mieszkanie o wartości 300 000 zł. Spadkobiercami są Anna i Bartek, każdy z udziałem po 1/2, co oznacza, że wartość ich udziałów wynosi po 150 000 zł. Na podstawie umowy o dział spadku strony postanawiają, że całe mieszkanie przypadnie Annie, która zobowiązuje się spłacić Bartka. W takiej sytuacji Anna nabywa własność mieszkania o wartości przekraczającej jej udział w spadku o 150 000 zł. Od tej nadwyżki powstaje po jej stronie obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych według stawki 2%, a zatem podatek wyniesie 3 000 zł.

            Zgodnie z powyższym dokonanie działu spadku, którego skutkiem jest nabycie własności powyżej wartości swojego udziału w spadku, powoduje powstanie obowiązku podatkowego dla nabywającego na gruncie podatku PCC, jednakże czy w takiej sytuacji osoba zbywająca również będzie obarczona jakimś zobowiązaniem podatkowym? Odnosząc się do wcześniejszego przykładu Bartek sprzedaje Annie swój udział w mieszkaniu, tym samym dokonując tzw. odpłatnego zbycia, które zwyczajowo na gruncie ustawy o PIT stanowi przychód, tym samym powodując powstanie obowiązku podatkowego (art. 10 ust. 1 pkt 8 lit. a uPIT). Jednakże ust. 7 omawianego przepisu wprowadza pewne odstępstwo od tej zasadny, mianowicie:

„Nie stanowi nabycia albo odpłatnego zbycia, o których mowa w ust. 1 pkt 8 lit. a-c, odpowiednio nabycie albo odpłatne zbycie, w drodze działu spadku, nieruchomości lub praw majątkowych, określonych w ust. 1 pkt 8 lit. a-c, do wysokości przysługującego podatnikowi udziału w spadku.”.

Oznacza to, że również na gruncie PIT kluczowe znaczenie ma wysokość udziału przysługującego spadkobiercy. Jeżeli Bartek zbywa Annie swój udział o wartości 150 000 zł i otrzymuje dokładnie taką samą kwotę, po jego stronie nie powstaje przychód podatkowy. Inaczej będzie jednak wtedy, gdy cena sprzedaży przewyższy wartość udziału — na przykład wyniesie 175 000 zł. W takim przypadku przychód stanowi wyłącznie nadwyżka ponad wartość udziału, czyli 25 000 zł i tylko od tej kwoty powstanie obowiązek zapłaty podatku dochodowego.